مراسم برف چال و زن شاهی در مازندران

از جذابیت های هر سرزمین آداب و رسوم آن است که هر ساله برگزار می شود. مراسم و آیین و رسوم هر منطقه، خاص همان منطقه است و بخشی از هویت ساکنان آن محسوب می شود. هر مراسمی مناسبت خاص خود دارد و شرکت در آن حال و هوای ویژه ای به انسان می بخشد؛ ازجمله این مراسمات که البته بسیار دیدنی و جالب است دو مراسم برف چال و زن شاهی می باشد که هر ساله در استان مازندران برگزار می شود و عده زیادی را دور هم جمع می کند؛ مراسم هایی که پیشینه ای دیرینه دارند. برای شرکت در این دو مراسم جالب و مفرح می توان در هتل آپارتمان لوتوس لاریجان اقامت کرد و یا در صورت تمایل یکی از هتل های آمل را از طریق سایت ایران هتل آنلاین انتخاب و رزرو کرد.

استان مازندران واقع در شمال ایران یکی از پرطرفدارترین استان های گردشگری کشور است. ازجمله جذابیت های این استان می توان به وجود جنگل، دریا، دریاچه و در کل طبیعتی بی نظیر اشاره کرد. جذابیت های این استان به چهره زیبای طبیعت ختم نمی شود بلکه مراسمات خاصی که هر ساله در آن برگزار می گردند یکی از جاذبه های ناب این خطه به شمار می رود؛ از جمله این مراسمات می توان مراسم برف چال مازندران را نام برد که در گویش محلی ورف چال گفته می شود و به معنای گودال برف می باشد. این مراسم که در منطقه اسک وشِ بخش لاریجان شهرستان آمل توسط اهالی روستاهای آب اسک، نیاک و غیره برگزار می گردد، به عنوان مراسم برف چال آمل هم از آن یاد می شود و یک سنت تاریخی و مذهبی در مازندران است که تاریخچه آن به زمان آل بویه در طبرستان که بخشی از سرزمین ‌های میان کوه‌ های البرز و دریای مازندران است مربوط می شود.

در پاسخ به این سوال که مراسم برف چال چیست می توان گفت در یک روز مشخص از فصل بهار بسته به شرایط آب و هوایی ساکنان منطقه اسک وش دور هم جمع شده و هر آنچه را که از برف های زمستان باقی مانده است در مکانی در دامنه کوه سر به فلک کشیده دماوند ذخیره می کنند. پس از پر شدن گودال از برف و یخ درب آن را می پوشانند و نماز ظهر را به جماعت ادا می کنند؛ سپس بر سر سفره‌ های بزرگی جمع شده و در دل طبیعت غذای نذری می خورند. بدین ترتیب همه ساله عده زیادی با شرکت در مراسم برف چال، ناهار را مهمان اهالی آب اسک و نیاک می شوند. ساکنان روستای آب اسک معتقدند آب مقدس است؛ این اعتقاد که از جمله دلایل آن وجود چشمه‌ های شفادهنده و آب ‌های معدنی درمانی فراوان در روستا است موجب زنده نگه داشتن مراسم برف چال شده است. این مراسم جدا از اینکه آب مورد نیاز دامداران در تابستان را فراهم می کند و موجب رونق دامداری در منطقه می شود، همکاری صمیمانه اهالی منطقه بدون در نظر گرفتن هر گونه کینه، کدورت و دشمنی را سبب خواهد شد.

طبق گفته اهالی منطقه داستان برگزاری مراسم برف چال به سیدحسن ولی، عارف و زاهد قرن نهم هجری که از طریق ۱۶ نیا به امام حسن عسگری می رسد مربوط می شود. در واقع داستان از این قرار است که سال ها پیش دامداران آب اسک قصد کندن گودالی در اسک وش را داشته اند که از آن به عنوان محل ذخیره برف برای حل مشکل کم آبی در تابستان استفاده کنند اما زمین مناسب را نمی یافتند. روزی از روزها عده ای بر آن ها وارد می شوند که مردم محلی آن ها را سیدحسن ولی و سیدحسن عالی (جد مردم روستای نیاک) و چند تن از همراهانشان می دانند. سیدحسن ولی با عصای خود محل مناسب را که فاقد سنگ است به دامداران نشان می دهد و از آن ها می خواهد هر ساله طی مراسمی عمل ریختن برف در گودال را انجام دهند و در این مراسم گوسفندی قربانی کنند و اهالی نیاک را با نان، پنیر و عسل در وعده صبحانه میزبان باشند.

بعد از اینکه گودال حفر می شود مردم که مکان های زیادی را بدین منظور امتحان کرده و هربار به زمینی سخت و پر از سنگ برمی خوردند این واقعه را به عنوان کراماتی از طرف سید حسن ولی می پذیرند و هر ساله مراسم برف چال را با شکوه تمام برگزار می کنند. امروزه بعد از گذشت حدود 600 سال هنوز این مراسم در این منطقه برگزار می گردد.از آن زمان به بعد مردم لاریجان اعتقاد خاصی به سید حسن ولی دارند و معتقدند نذری که به نام وی باشد مستجاب می شود؛ از این رو همواره اجناس زیادی از جمله فرش، ظروف و وجه نقد و خوراکی به نام وی نذر می کنند. اعتقاد مردم به وی در حدی است که عصایش را که از او به یادگار مانده و در کنار مرقدش در روستای نیاک نگهداری می شود در آب می زنند و از ان آب می نوشند تا حاجتشان برآورده شود. مردم به قدری به سید حسن ولی اعتقاد و باور دارند که در مراسم برف چال در برخورد با هم از جمله «اجرتان با سید حسن ولی» استفاده می کنند.

اولین موردی که در رابطه با مراسم برف چال حائز اهمیت است تعیین روز مراسم می باشد زیرا همانطور که قبل تر هم اشاره شد تاریخ برگزاری آن به شرایط آب و هوایی و عوامل طبیعی مانند میزان برف موجود در محل برف چال بستگی دارد. تاریخ دقیق برگزاری توسط سرشناسان و ریش سفیدان منطقه و معمولا در نیمه اول یا دوم اردیبهشت تعیین می شود و ترجیحا روز جمعه می باشد تا حضور برای شرکت کنندگان مقدور باشد. بعد از تعیین تاریخ، اهالی آب اسک و نیاک ساکن هر کجا که باشند خود را به زادگاهشان می رسانند و مراسم برف چال از این بابت هم موجب تازه شدن دیدار اقوام و دوستان می گردد.

مورد دومی که در رابطه با مراسم اهمیت دارد اطلاع رسانی به مشتاقان شرکت در مراسم است. جدای از خود مراسم، حتی نحوه اطلاع رسانی آن هم جالب است. در واقع روز قبل از اجرای مراسم شخصی با بلندگو در نقاط مختلف روستا به راه می افتد و فریاد می زند: گوسفندها، خروس‌ها، غاز و مرغ‌ های نذری خود را آماده کنید، فردا برف چال خواهیم داشت. نحوه اطلاع رسانی در گذشته جالب تر هم بوده، به این صورت که شخصی به پشت بام حمام روستا یا پشت بام مسجد می رفته و با صدای بلند فریاد می زده و اهالی را آگاه می کرده است. اهالی نیز از دوستان و اقوام و خویشان خود که در مکانی دیگر ساکن اند برای شرکت در مراسم دعوت می کردند.

غذای مراسم شب قبل توسط زن ها آماده می شود و مردها روز بعد آن را به محل مراسم برده و بر سر سفره های بزرگ آن را میل می کنند. بیشتر این غذاها و یا شاید به جرات بتوان گفت تمام آن ها نذوراتی هستند که مردم دارند و به اعتقاد خودشان حتی خوردنش هم متبرک است و بسیاری از بیماری ها را درمان و مشکلات را چاره می کند. اقدام دیگری که برای تهیه خوراک روز برف چال صورت می گردد گردهمایی زنان روستا و پخت نان با استفاده از آرد نذری و آب چشمه های معدنی در محوطه آرامگاه سید حسن ولی است.

اقداماتی که روز قبل از برف چال انجام می شود به اطلاع رسانی، پخت غذاهای نذری و طبخ نان سنتی ختم نمی گردد بلکه سنت جالبی نیز رخ می دهد و آن این است که خانواده دخترهایی که نامزد دارند تخم مرغ رنگی، نان قندی محلی، شیرینی خانگی آب دندان و رشته‌ های شیرین را همراه با یک هدیه برای داماد آماده کرده و مادر دختر همراه با تعدادی از اقوام و گاهی خود دختر آن ها را برای خانواده داماد می برند. این مراسم جالب راه وردان نام دارد. داماد این خوراکی ها را با خود به برف چال می برد و مردم با خوردنش برای او آرزوی خوشبختی می کنند.

یک روز قبل از مراسم برف چال، زنان روستا از میان خود زنی را به عنوان حاکم تعیین کرده و او را حآمی می نامند. حآمی باید رهبر خوب و مدیر قدرتمندی باشد، کم‌ رو و خجالتی نباشد، سر و زبان دار، کاردان، باوقار و سیاستمدار باشد، قدرت بیان و استدلال قوی داشته باشد، با کمالات، هنرمند، مقتدر، لایق، نیکوکار، دیندار و زیبا سیرت باشد. از جمله وظایف این شخص رهبری گروه زنان در روز مراسم زن شاهی، گزینش بازیگران، تعیین تکالیف و وظایف آنان و تعیین زمان و ترتیب ایفای نقش آیینی شان است.

مراسم زن شاهی درست در روز مراسم برف چال و همزمان با آن انجام می شود. به محض خروج مردان حکومت روستا به دست زنان می افتد، آنان روسری از سر برمی دارند، لباس های شاد می پوشند و خود را می آرایند و به رقص و پایکوبی می پردازند و با همین حالت به درب خانه حاآمی می روند و آنقدر به رقص و آواز ادامه می دهند تا حاآمی از خانه بیرون آید سپس او را به محل برگزاری مراسم زن شاهی برده و بر تخت شاهی می نشانند. محل برگزاری مراسم در گذشته زاغ چشمه، چشمه ای با خواصی درمانی فراوان در نزدیکی میدان درویش باغ بود؛ اما به سبب شرایط مذهبی اجرای جشن به درویش باغ منتقل شد.

حاکم زنان از بین داوطلبان عده ای را برای نگهبانی انتخاب می کند. نگهبانان بیشتر از دختران قوی هیکل، سر و زبان دار و قدرتمند روستا هستند. مکان نگهبانی هم چهار گوشه روستا بوده و هدف، دفاع از قلمرو حکومتشان است. عده ای هم به عنوان سرباز انتخاب می شوند و لباس نظامی می پوشند و در روستا گشت می زنند که از عدم وجود مردان مطمئن شوند؛ البته امروزه تعدادشان از حدود 50 نفر به حدود 10 نفر کاهش یافته و دیگر لباس نظامی بر تن نمی کنند. این گشت زنی با در دست داشتن چوب، چماق و سر دادن آواز محلی به صورت دسته جمعی همراه است و پس از اطمینان از عدم حضور مردان به مرکز فرماندهی برمی گردند. در این میان حاکم، وزیران و داروغه ها نیز به گشت و گذار و بررسی حال زنان روستا می پردازند و سربازان مدام به آنان گزارش می دهند و با اطمینان از امن بودن روستا عده ای نذوراتی مانند شکلات، شیرینی و شربت را بین اهالی روستا تقسیم می کنند.

در همان ابتدای مراسم حاکم و همراهانش به دیدن خانواده های عزادار می روند و لباس عزا را از تن آن ها در می آورند. بعد از آن به خانواده هایی که بیمار در خانه دارند سر می زنند. سپس به خانه دخترهای تازه عروس می روند و به آن ها تبریک می گویند. وظیفه بعدی حاکم حل مشکلات و کینه و کدورت های زنان روستا است. در این روز بوی غذاهای نذری مخصوصا اش رشته و قیمه تمام فضای روستا را پر می کند. مردان باید مراقب خود باشند چون در صورت حضور آگاهانه یا بی خبرانه در روستا مورد مجازات زنان قرار می گیرند و ممکن است زندانی شوند. در روز جشن، دو نفر از زنان لباس عروس و داماد می پوشند و سایرین با رقص و پایکوبی شادی آفرینی می کنند. در کل همگی به خواندن آهنگ های محلی می پردازند و سرانجام با صرف نهار در خانه بزرگ خانواده بساط مراسم را جمع می کنند و منتظر می مانند تا مردهایشان به خانه بازگردند و از جزئیات برف چال امسال بگویند.