مسجد عتیق تربت جام

شهر مشهد معمولا با حرم امام رضا و نیز ارامگاه فردوسی شناخته می شود اما کسانی که اهل سیر و سفر هستند و در مورد جاذبه های گردشگری ایران اطلاعات دارند می دانند که این شهر بزرگ پر از جاهای دیدنی است؛ از جاذبه های طبیعی گرفته تا بناهای تاریخی در مشهد به وفور دیده می شود و همواره گردشگران را به سمت خود فرا می خواند. یکی از این جاذبه ها مسجد عقیق واقع در تربت جام است. این مسجد که به سبک معماری شبستانی گنبدار ساخته شده است یکی از بناهای دیدنی، تاریخی و قدیمی استان خراسان رضوی محسوب می شود که از ارزش و اهمیت بسیار بالایی برخوردار است. با ما همراه باشید تا شما را با این جاذبه ی تاریخی آشنا کنیم و اطلاعات مفیدی راجع به آن در اختیارتان قرار دهیم.

چنانچه مایلید در شهرستان تربت جام اقامت کنید می توانید هتل پردیسان تربت جام را رزرو نمایید. این هتل در تربت جام – بلوار امام خمینی – نبش امام خمینی 34 قرار دارد. هتل پردیسان تربت جام فعالیت خود را در سال 1389 شروع کرده و در سال 1393 مورد بازسازی قرار گرفته است. این هتل دارای 12 واحد اقامتی در قالب سه طبقه است که البته تمام واحدها در طبقه ی سوم قرار دارند چون طبقات اول و دوم هتل به تالار عروسی اختصاص داده شده است. از جمله مزایای این هتل دو ستاره دسترسی آسان به مناطق مختلف شهر است. شما با اقامت در هتل پردیسان تربت جام می توانید اوقات خوب و خوشی را سپری کنید با این حال گزینه های دیگری نیز پیش روی دارید البته این در صورتی است که شهر مشهد را برای اقامت برگزینید. شما می توانید در یکی از هتل های مشهد اقامت کنید و یک روز از سفر خود را به دیدن از تربت جام اختصاص دهید و از بناهای تاریخی و دیدنی آن از جمله مسجد عتیق بازدید به عمل بیاورید. در هر صورت پیشنهاد می شود محل اقامت خود را از قبل رزرو کنید تا از مزایای رزرو اینترنتی بهره مند گردید.

معرفی کلی
شهرستان تربت جام که محل قرارگیری مسجد عتیق است از طرف شمال به شهر مشهد، از طرف شرق به رودخانه ی هریرود، از طرف جنوب به مرز افغانستان و از طرف غرب به شهرستان تربت حیدریه و فریمان می رسد. معمولا تربت جام مخصوصا در بخش شمالی خود که یک منطقه ی کوهستانی است دارای آب و هوای بسیار خوب و مطبوعی است و لازم به ذکر است که رشته کوه های معروف شاه نشین در این منطقه از ایران قرار دارند. شما می توانید در این رشته کوه ها شاهد حضور جنگل ‌های طبیعی پسته باشید و از بودن در میان آن ها لذت ببرید. تربت جام دارای جاذبه های تاریخی و طبیعی بسیاری است که البته اکثر آنها از نوع تاریخی است. از جمله ی این جاذبه ها می توان به آرامگاه شیخ احمد جامی، آرامگاه شاه قاسم انوار، مسجد زیرزمینی، سنگ قبر صدوقی، مدرسه ی امیرشاه ملک، گنبد فیروزشاهی، باغ کشمیر و … اشاره کرد. یکی از این جاذبه ها که دوستداران زیادی هم دارد مسجد قدیمی عتیق است که با ورود به آن می توانید علاوه بر فیض بردن از یک فضای معنوی در دل تاریخ قدم بگذارید و اثار معماری متعلق به دوران های مختلف را ببینید.

مسجد عقیق بنایی قدیمی متعلق به قرن هشتم هجری واقع در شهرستان تربت جام از توابع مشهد مقدس است. این مسجد با قدمتی که دارد و ظرافتی که از وجود آن بهره می برد یکی از بهترین جاذبه های گردشگری تربت جام محسوب می شود. یکی از دلایل محبوبیت این بنا شیوه ی معماری آن می باشد که از نوع شبستانی گنبدار است. در واقع مسجد عتیق دارای ۵ رواق است که به طرز جالبی در کنار هم ساخته شده و مجموعه رواق های مسجد را تشکیل داده اند. وجود چنین عناصر معماری در این بنا موجب شده تا نظر گردشگران به سمت آن جلب شود. معمولا مساجد قدیمی دارای ایوان بزرگی با سقف بلندی هستند. ایوانی که برای مسجد عتیق ساخته شده دارای یک سقف نیم گنبدی با ارتفاعی معادل ۳۰ متر و قوسی به شکل ۸ قسمتی و دو گلدسته ی کوتاه ۶ ضلعی در بالای خود است. در تزیین این ایوان از کاشی های فیروزه‌ ای رنگ 6 ضلعی و گچ‌ بری های بسیار زیبا استفاده شده است. آنچه موجب شده تا مسجد عتیق را متعلق به قرن هشتم هجری بدانند نوع گچ بری ها، شکل نقش و نگارها و کاشی کاری هایی است که در مسجد به کار رفته و آن را به شکلی بسیار زیبا آراسته است. طبق مطالعاتی که بر این مسجد انجام شده به این نتیجه رسیده اند که بسیار شبیه به مسجد بسطام (۶۹۲ هجری قمری)، مسجد سطانیه (۶۸۴ هجری قمری) و مسجد اشترجان (687 هجری قمری) است. بخش بزرگی از این مسجد را «رضی الدین احمد متولی» بنا کرده است این در حالی است که دو گلدسته ی موجود در بالای ایوان مسجد توسط فردی به نام «شیخ اسماعیل خان مستوفی الممالک» که مستوفی هر دو شهر کابل و قندهار در زمان نادرشاه بوده ساخته شده است.

خلاصه ای از تاریخچه مسجد عقیق تربت جام
شروع ساخت مسجد عتیق مربوط به ایوان آن می باشد. ساخت ایوان در سال ۷۲۰ هجری قمری به پایان رسیده است. سپس در زمان معزالدین تغییراتی در آن داده شده است. حدود سیصد سال بعد یعنی در سال ۱۰۲۲ هجری قمری مصادف با دوره ی حکومت شاه عباس صفوی به تزئین بنا با هنر کاشی کاری اقدام شده است. چندی بعد ساخت دو دهانه ی غربی گنبد مقابل محراب با به کارگیری هنر گچ ‌بری‌ و استفاده از رنگ‌ های زیبا بر گچ ستون نماها که دارای طرح مارپیچ هستند توسط «رضی ‌الدین احمد متولی» انجام شده است.

معماری مسجد عقیق تربت جام
در بخش معرفی کلی به اختصار در مورد معماری مسجد عقیق تربت جام صحبت کردیم. در اینجا با جزئیات بیشتری به این بحث می پردازیم. قبل از هر سخنی لازم است بدانید این مسجد ویژه ی نمازگزاران اهل سنت است و یک مسجد جامع برای آنها محسوب می شود. به این معنا که نماز ظهر روز جمعه را به جماعت در آن بر پا می کنند لذا این مسجد در روزهای جمعه میزبان عده ی بسیار زیادی از نمازگزاران اهل سنت است. ابعاد تقریبی بنای اصلی مسجد چیزی حدود 50 در ۱۹ متر است که در ضلع جنوب غربی گنبدخانه ی مسجد واقع شده است. شیوه ی معماری این مسجد به شکل شبستانی گنبددار با ۵ رواق است. رواق که با عنوان پیشگاه خانه نیز شناخته می شود، فضای سقفداری است که دارای ستون می باشد و در بناهایی مانند مسجد به کار گرفته می شود. دهانه ی این فضا معمولا رو به صحن مسجد ساخته شده و یکی از اهداف ساخت آن اتصال در ورودی مسجد به شبستان یا گنبدخانه است. یکی دیگر از اهداف ساخت رواق محافظت از افراد در مقابل بارش باران و تابش نور آفتاب است. به همین دلیل رواق ها حداقل در یک طرف بسته هستند. از طرفی رواق می تواند تابش نور به داخل فضای اصلی بنا را نیز کنترل کند.

لازم به ذکر است که در گذشته های دور مسجد عتیق دارای یک گنبدخانه بوده که با گذشت زمان از بین رفته و متاسفانه امروزه اثری از آن باقی نمانده است. سقف رواق‌ های مسجد عتیق از یک سری تویزه و طاق ‌هایی که به روش خوانچه پوش ساخته شده اند تشکیل شده است. طاق یک سقف قوسی شکل است که به صورت کاملا یکنواخت بر یک فضای مستطیلی شکل قرار می گیرد. تویزه نیز قوس های از پیش ساخته شده از گچ و نی هستند که بر روی زمین در قالب های مخصوص ساخته شده و در ساخت طاق از آنها استفاده می شود. در ادامه ی هر دو رواق از 5 رواق موجود در مسجد عتیق، اتاق‌ های دو اشکوبه ‌ای (دو طبقه ای) به چشم می خورد. به این معنی که بر سقف آنها طاق ‌هاى دو طبقه ای قرار داده شده که به دو روش پرى (عمودى) و رومى (افقى) ساخته شده‌ اند. مسجد عقیق تربت جام دارای ایوان بزرگی با ارتفاع ۳۰ متری و قوس ۸ قسمتی و سقف نیم گنبدی می باشد. مسجد عتیق از داخل ایوان به مساجد کرمانی و گنبد سفید در دو طرف آن راه دارد.

همان طور که اشاره شد دو گلدسته ی کوتاه ۶ ضلعی در بالای ایوان مسجد عتیق و در دو طرف آن قرار گرفته که به احتمال زیاد توسط شخصی به نام «شیخ اسماعیل خان مستوفی الممالک» در زمان نادرشاه ساخته شده است. بخشی از تزئین دیوارهای این مسجد قدیمی مربوط به وجود کاشی های فیروزه ای ۶ ضلعی با نقش و نگار گل و برگ به شکل ستاره ی 6 پر و به رنگ سیاه لاجوردی است. بخش دیگری از تزئین دیوارها مربوط به کاشی‌ های کوچک مثلثی شکل به رنگ فیروزه ‌ای تیره است که دارای نقش و نگار اسلیمی سیاه رنگ می باشد. این در حالی است که چهار گوشه ی مسجد با کاشی ‌های ۶ گوش بزرگ تزئین شده است. از طرفی تمام نمای ایوان مسجد با کاشی‌ های مربوط به دوره ی صفوی که دارای نقش و نگارهای هندسی، حیوانی و گیاهی هستند به زیبایی هر چه تمام تر تزئین شده است. در این میان از وجود کتیبه ‌هایی با رنگ ‌های سفید، سیاه، آبی، فیروزه ‌ای، لاجوردی، سبز روشن، قهوه‌ ای روشن و قهوه‌ ای سیر و زرد هم استفاده شده است.

فضای کلی که مسجد عقیق تربت جام به خود اختصاص داده است زمینی با مساحت ۴۸۴ مترمربع می باشد. این مسجد دارای شبستانی با دیوراهای آجری است و از آنجا که دارای طاق های دو طبقه ای در امتداد هر دو رواق می باشد بسیار شبیه به مسجد جامع تربت جام است. کلا ۵ رواق داخل مسجد عقیق به چشم می خورد که رواق های محوری در مقایسه با رواق های کناردستی پهنای بیشتری دارند. فضایی که بین دو طبقه از این رواق ها وجود دارد و در سمت جنوب و شرق آن ها دیده می شود بسیار جالب توجه است. از طرفی زیر طاق ها، بخش لچکی ها، نیم ستون ها و دیگر عناصر مسجد همگی با هنر گچ بری برجسته به شکلی بسیار زیبا تزئین شده است. در این گچبری ها علاوه بر رنگ سفید گچ، رنگ زرد و آبی هم دیده می شود. نکته ی مهمی که در مورد کاشی کاری و گچ بری های این مسجد وجود دارد اینکه این دو مورد که دست به دست هم داده و مسجد عتیق را به یک نمونه ی بسیار زیبا از معماری اسلامی تبدیل کرده است در دوره های مختلفی از تاریخ بر تن این بنا شکل گرفته و مهم تر اینکه هیچ گونه ناهماهنگی در آنها دیده نمی شود.

انگار که در ساخت این مسجد قدیمی از تمام عناصر زیبای معماری استفاده شده است تا بنایی بسیار زیبا تشکیل شود. یکی دیگر از این عناصر رواق محراب مسجد است که سقف آن از طاق های بسیار زیبایی تشکیل شده است. این طاق ها که به روش «خوانچه پوش» ساخته شده اند طاق های گنبدی شکل کوچکی هستند که روی طاق آهنگ کوتاهی قرار گرفته اند. نمونه ی مشابه این طاق‌ ها در فضاهای گوشوار گنبد سلطانیه به چشم می خورد به همین دلیل می توان مسجد عتیق را نمونه ای شبیه به گنبد سلطانیه دانست.

ستون های موجود در گوشه های این مسجد کوچک و به صورت مارپیچ هستند و با هنر گچ بری ساخته شده اند. به طور کلی گچ‌ بری ‌ها، نقش و نگارها و سایر تزئیناتی که در این مسجد به کار رفته همگی در اطراف محراب مسجد می باشد و در سایر بخش های آن تزئینات خاصی مخصوصا از نوع گچ بری دیده نمی شود. در این میان کتیبه ای در داخل مسجد قابل رویت است که از جنس گل می باشد و ۶ آیه ی اول سوره الفتح بر آن نوشته شده است و بالای آن نیز به وجود چند آیه ی دیگر از قرآن کریم به خط کوفی مزین شده است. این آیات در مورد پیروزی آشکار مومنان بر کافران و نیز وعده ی بهشت به مومنان و جهنم به مردان و زنان منافق و مشرک است.